Inleiding

“Asielstop, geen geld meer naar klimaat en cultuur: dit is het verkiezingsprogramma van de PVV”, kopt Trouw afgelopen donderdag. Het artikel behandelt de inhoud van het verkiezingsprogramma van de PVV zodat de kiezer weet waar Nederland op heeft gestemd. Dezelfde ochtend vragen journalisten in NRC aan Timmermans naar de standpunten van Wilders. Zijn antwoord: “Waarom vragen jullie dat aan mij? Waarom hebben jullie hem nooit gevraagd: hoe zit het met je programma?”

Een terechte vraag. In dit onderzoek gaan we deels op zoek naar een antwoord en kijken naar het nieuws over peilingen. Uit eerder onderzoek weten we namelijk dat dit nieuws een van de belangrijkste motivaties kan zijn voor kiezers om voor een bepaalde partij te stemmen. Veelal gaat het hierbij om een strategische stem. Men wil heel graag dat een partij de grootste wordt of juist dat dit niet gebeurt. Voor media is een dergelijke tweestrijd vaak een verhaallijn die aanlokkelijk is om te negeren: de verkiezingsstrijd wordt teruggebracht tot een eenvoudig verhaal over winnaars en verliezers. En de lezers smullen ervan!

In deze analyse gaan we in op het nieuws in de Nederlandse dagbladen over peilingen en debatten. Deze gegevens zijn gebaseerd op het VU Verkiezingsonderzoek. Zie de Methodologie.

Totale aandacht voor peilingen per uitgever

We hebben gekeken naar alle artikelen over de peilingen, danwel de tweestrijd, driestrijd of vierstrijd in de volgende media: NRC, AD, Trouw, Volkskrant, Telegraaf, NOS.nl, NU.nl en het Financieele dagblad in de periode van 27 september 2023 tot en met 22 november 2023. In totaal gaat het hierbij om 548 artikelen. In onderstaande figuur geven we weer in hoeverre de diverse media hebben bericht over de peilingen.

We zien dat naarmate de campagne vordert alle media meer gaan schrijven over de peilingen en wie de verkiezingen zal winnen. Met name de laatste weken zien we dat de campagne is veranderd in een zogenaamde ‘horse race’. Opvallend is dat NOS.nl veruit de meeste artikelen publiceert over peilingen, op afstand gevolgd door de Volkskrant en NRC. Het minste nieuws vinden we op de site van NU.nl en in het Financieele Dagblad.

In een vervolganalyse hebben we gekeken naar de hoeveelheid partijen die de verschillende media in deze artikelen noemen. In hoeverre gaat het in het nieuws nu echt op een tweestrijd of worden alle partijen genoemd?

In deze figuur zien we dat de NOS niet alleen meer artikelen gaat schrijven over peilingen naarmate de verkiezingen dichterbij komen, ze noemt daarbij ook meer partijen. In de andere media zien we dat deze redelijk stabiel blijven in het aantal partijen dat zij noemen in de artikelen.

Welke partij profiteert van het nieuws over de peilingen?

Voor een partij is het van groot belang te worden afgeschilderd als winnaar. Volgens de zogenaamde bandwagon theorie willen kiezers liever bij een winnaar dan bij een verliezer horen. Wanneer een partij in de campagne als winnaar wordt afgeschilderd zal dit zorgen voor meer stemmen, zo laat onderzoek zien. In onderstaande figuur kijken we naar de mate waarin het nieuws over peilingen de verschillende partijen noemt.

In het nieuws over de peilingen zien we duidelijk terug dat in oktober het vooral ging over NSC, PvdA/GL, VVD en de BBB. Dat waren ook de aanwezige partijleiders in het debat georganiseerd door College Tour. De laatste weken van de campagne zien we dat de BBB afhaakt, ook in het nieuws over de peilingen. Aan de andere kant zien we dat de PVV heel sterk opkomt. Met name de laatste week van de campagne wordt de PVV vooral genoemd in het nieuws over peilingen. In die week gingen alle media mee in de stroom van berichtgeving over de spannende race tussen de partijen “Is de driestrijd plots een vierstrijd?” vroeg NRC zich op de voorpagina af, terwijl de Volkskrant zich richtte op de rol van de strategische stemmer.

En zo ontaardde de verkiezingscampagne toch nog in een zogenaamde ‘horse race’. Na het SBS6 debat waar de kiezer inhoudelijk weinig wijze werd maar slechts werd getrakteerd op een paar gevatte uitspraken van Wilders, zorgden media voor een tsunami van nieuws dat Wilders groeide in de peilingen, waar de partij van Wilders uiteindelijk flink van heeft kunnen profiteren, zo blijkt ook uit ons onderzoek naar stemmotivaties van de kiezer.

Totale aandacht voor debatten per medium

Naast het nieuws over peilingen hebben we ook gekeken naar de mate waarin het nieuws ging over de verschillende debatten die zijn georganiseerd tijdens de campagne. In totaal ging het hierbij om 780 artikelen.

We zien dat er tijdens de campagne steeds aandacht is geweest voor de verschillende debatten in de diverse media, maar evenals bij de peilingen neemt de hoeveelheid aandacht sterk toe in de laatste weken van de campagne. Tijdens die weken waren er ook meerdere debatten op televisie waar de verschillende media ook allemaal ruimschoots over hebben bericht. De meeste berichten vinden we, evenals bij de peilingen, op de site van de NOS, gevolgd door de Volkskrant en Trouw. De minste berichtgeving is terug te vinden in het Financieele dagblad en op de site van NU.nl.

Welke partij wordt vooral genoemd in het nieuws over debatten?

Wat voor partijen geldt voor het nieuws over peilingen, geldt ook voor het nieuws over debatten. Het is belangrijk om genoemd te worden in de berichtgeving over het debat. In de onderstaande figuur kijken we naar de mate waarin de verschillende partijen genoemd worden in het nieuws dat gaat over de debatten.

Evenals bij de figuur over de peilingen zien we dat het nieuws verschuift naarmate de campagne vordert. Vanaf het moment dat de debatten beginnen wordt de partij van Omtzigt ook genoemd in dit nieuws. Verder valt op dat het nieuws over de debatten alleen in het begin nog vaak ook gaat over de BBB, maar de partij van Van der Plas haakt hier eerder af dan in het nieuws over de peilingen. D66 daarentegen wordt naarmate de campagne vordert vaker genoemd in dit nieuws.

Opvallend is tevens dat vanaf het moment dat de debatten beginnen de PVV steeds vaker genoemd wordt, al dan niet als afwezige. Net als in het nieuws over de peilingen zien we ook hier dat de partij vooral de laatste in het nieuws over peilingen veelvuldig wordt genoemd.

Uit ons onderzoek blijkt dat veel kiezers hun stem hebben bepaald naar aanleiding van de debatten. Onder PVV-stemmers is dit zelfs 60%. We weten ook dat de indruk die de politici na een debat achterlaten bij de kiezers sterk wordt beïnvloed door de nabeschouwingen van deze debatten in de diverse media. De berichtgeving over winnaars en verliezers van debatten en hun positie in de peilingen draagt sterk bij aan de dynamiek van de campagne. Kiezers willen nu eenmaal bij een winnaar horen.

Sommige media toonden enige reflectie. Zo riep Trouw op de verkiezingsdag in het hoofdredactioneel commentaar op tot een verbod op peilingen en aan tafel bij Vandaag Inside werd er daags na de verkiezingen even stil gestaan bij de eigen rol, maar werd er snel overgegaan tot het belachelijk maken van de mogelijke Kamerleden voor de PVV, er moet namelijk wel gelachen worden. Media zoeken verklaringen voor de winst van de PVV liever in het negeren van de problemen door de VVD en haar coalitiepartners gedurende dertien jaar Rutte, de mildere toon van Wilders tijdens deze campagne, of de flirt van de VVD met de PVV op het issue van de PVV, immigratie, waardoor juist de PVV kon groeien in de peilingen.

Hoe waar deze verklaringen ook allemaal zijn, media zouden er goed aan doen ook in de spiegel te kijken. De focus op winnaars en verliezers tijdens debatten en de peilingen door de media hebben in sterke mate bijgedragen aan de campagne dynamiek, met veel kiezers die een niet-inhoudelijke stem hebben uitgebracht. De winnaar is een politicus die het spel met de media als geen ander kan spelen en die op een slimme manier een debat kan winnen. Laat dat nu het handelsmerk zijn geweest van ‘Teflon’ Rutte de afgelopen dertien jaar. Na de schandalen rond het gas in Groningen en de toeslagen leek er juist een roep om andere politiek. Maar in plaats van kiezers in de laatste dagen van de campagne te voorzien van inhoudelijke verschillen tussen de partijen waren media vooral druk met het beschrijven van de campagne dynamiek, zonder de cruciale vraag te stellen: wat voor politiek en wat voor politici hebben we nodig om een volgende Toeslagenaffaire te voorkomen?