Waar komen de kiezers vandaan ten opzichte van de vorige Tweede Kamerverkiezingen?

In deze eerste analyse kijken we voor de grote partijen wat hun kiezers bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen hebben gestemd. Oftewel, van welke partijen hebben zij kiezers overgenomen de afgelopen jaren? In de onderstaande figuur staan op de x-as de tien grootste partijn voorafgaand aan de verkiezingen van 22 november 2023 en op de y-as staan de partijen waar de kiezers in 2021 op hebben gestemd. In de cellen staat het percentage weergegeven. Zo zien we dat 54% van de kiezers die in 2023 niet heeft gestemd ook in 2021 niet heeft gestemd.

We zien een aantal opvallende zaken in deze tabel. Voor de meeste partijen geldt dat een ruime meerderheid van de kiezers twee jaar eerder ook voor die partij had gekozen. Uitzonderingen zijn NSC en BBB (als nieuwe en relatief nieuwe partijen), PvdA/GL (als fusiepartij), en PVV, die ook veel andere kiezers wist aan te spreken.

Zoals tijdens de campagne ook al bleek, is Omtzigt voor verschillende groepen kiezers een interessant alternatief. De meeste NSC stemmers stemden in 2021 CDA en VVD, respectievelijk 16% en 15%. Aan de andere kant heeft 11% van de NSC stemmers de vorige keer SP gestemd en trok de partij ook een groep nieuwe mensen. 10% van de NSC stemmers had in 2021 niet gestemd.

De kiezers die in 2021 niet hebben gestemd, hebben ditmaal hun stem vooral gegeven aan NSC en BBB en in mindere mate aan de PVV.

De VVD heeft de trouwste achterban. 82% van de VVD had ook in 2021 op deze partij gestemd.

PVV stemmers komen vooral van andere rechtse partijen. De meeste stemmers komen van de VVD (12%), maar ook heeft 10% van de PVV stemmers de vorige keer FvD gestemd en 8% stemde in 2021 voor JA21. 17% van de PVV stemmers stemden eerder een andere partij, zoals JA21.

Aan de andere kant van het politieke spectrum zien we juist een ‘ruk naar links’. D66 heeft op ‘links’ de meest trouwe aanhang. 66% van de stemmers stemde in 2021 ook voor de partij. Daarnaast trekt de partij VVD stemmers. 10% van de mensen die het D66 vakje rood kleurden, stemde in 2021 nog VVD.

De Partij voor de Dieren trekt naast de eigen aanhang ook stemmers van GL (15%), terwijl de SP juist PvdA aantrekkelijk was voor mensen die voorheen op PvdA stemden (17%). De combinatie PvdA/GL op haar beurt heeft veel D66 stemmers getrokken. 21% van de stemmers op de PvdA/GL stemde in 2021 nog D66.

Welke wisselingen hebben zich tijdens de campagne voorgedaan?

Tijdens de campagne waren nog veel kiezers zwevend. In de figuur hieronder zien we van welke partijen de kiezers komen die uiteindelijk op een van de tien grootste partijen hebben gestemd. Zo was van de niet-stemmers de laatste keer dat ze aan het panel deelnamen nog onbeslist.

We zien de zwevende kiezer hier ook goed terug: Vooral PVV heeft veel zwevende kiezers kunnen trekken. Ook van de kiezers die eerst een andere partij zouden stemmen (zoals JA21) hebben veel uiteindelijk voor PVV gekozen.

Voor een aantal partijen geldt dat een relatief groot deel van de kiezers tijdens de campagne nog is overgelopen naar een andere partij. De kiezers voor de PVV en D66 zijn het meest trouw aan de partij tijdens de campagne. Respectievelijk 89% en 87% van hun kiezers aan het begin van de campagne is niet overgestapt.

De minst trouwe keizers zijn te vinden bij BBB, NSC, en PvdD. Van de kiezers die aan het begin van de campagne op die partij wilden stemmen, heeft uiteindelijk respectievelijk 42% (BBB), 53% (NSC) en 61% (PvdD) dat ook gedaan. De BBB en NSC stemmers zijn vooral naar de PVV overgestapt, terwijl de PvdD stemmer vooral naar PvdA/GL is overgestapt.

Aan de andere kant zien we dat tijdens de campagne vooral de PVV baat heeft gehad bij de campagne. Vooral van de BBB (36%), kleinere partijen (33%) en NSC (20%) zijn veel kiezers uiteindelijk naar PVV overgestapt. Ook een behoorlijk deel van de kiezers die aan het begin van de campagne FvD (13%), VVD (10%) en SP (9%) wilden stemmen, heeft uiteindelijk voor PVV gekozen.

Van de NSC en PvdD stemmers aan het begin van de campagne, is ook 10% uiteindelijk niet gaan stemmen, maar voor de zwevende kiezer en PvD kiezer aan het begin van de campagne was dat percentage zelfs 23%

Waar komen de PVV stemmers vandaan tijdens de campagne?

In deze analyse kijken we specifiek naar de PVV stemmers. We hebben hierbij PVV-stemmers onderverdeeld in verschillende groepen, door te kijken naar de laatste partij anders dan PVV waarop ze gestemd hebben (in 2021), of die ze van plan waren te stemmen (tijdens de campagne). Dit hebben we ingedeeld in kiezers die eerder op een linkse partij stemden (PvdA/GL, D66, Volt, SP, PvdD, BIJ1, ChristenUnie), kiezers die eerder rechts stemden (CDA,VVD, FvD, JA21, BVNL, SGP), trouwe PVV stemmers, en kiezers die niet hebben gestemd of anders stemden. Daarnaast hebben we gekeken naar alle kiezers die niet op de PVV stemden. In onderstaande figuur een verdeling van deze groepen kiezers.

We zien dat een kleine 60% van de kiezers op de PVV recent nog een andere partij wilden stemmen. Van deze kiezers kwam het overgrote deel van de kiezers van andere rechtse partijen (46,6%). Bijna 8% van de kiezers waren eerder nog van plan om links te stemmen en ruim 4% wilde eerst niet stemmen of stemden eerder op een andere partij.

Welk nieuws wordt gevolgd?

Uit onderzoek weten we dat media een belangrijke rol spelen tijdens een verkiezingscampagne. Om die reden hebben we ook gevraagd aan de kiezers wat hun ‘mediadieet’ is. In onderstaande figuur kijken we hiernaar. We hebben gevraagd naar de mate waarin zij gebruik maken van verschillende bronnen van nieuws om zch te informeren over de politiek, zoals die op de y-as staan weergegeven, waarbij 0 staat voor totaal geen gebruik van gemaakt, en 5 staat voor heel veel gebruik van gemaakt. Op de x-as staan de grootste partijen weergegeven en de niet-stemmers.

FvD stemmers hebben een heel ander mediagebruik dan de andere kiezers. Zij gebruiken vooral veel social media om zich te informeren en spreken daar nog over met andere mensen, maar maken nauwelijks gebruik van andere media.

Voor de kiezers van de PVV, BBB en VVD geldt dat de televisie de belangrijkste bron van informatie is, op meer of mindere afstand gevolgd door online nieuwssites, de geschreven media of de online media.

Mensen die stemmen op de PvdD, PvdA/GL, D66 maken iets meer gebruik van online media dan van televisie om zich te informeren.

Welk nieuws werd gevolgd door PVV-stemmers?

In onderstaande figuur kijken we specifieker naar de PVV stemmers en hun mediagebruik. We hebben hierbij PVV-stemmers onderverdeeld in verschillende groepen: Kiezers die in 2021 op een linkse partij stemden (PvdA/GL, D66, Volt, SP, PvdD, BIJ1, ChristenUnie), kiezers die in 2021 rechts stemden (CDA,VVD, FvD, JA21, BVNL, SGP), trouwe PVV stemmers, kiezers die niet hebben gestemd of anders stemden. Daarnaast hebben we gekeken naar alle kiezers die niet op de PVV stemden. In onderstaande figuur een verdeling van deze groepen kiezers.

Opvallende punten hieruit:

Trouwe PVV stemmers maken het meest gebruik van televisie om zich te informeren over de politiek.
PVVers die eerder links stemden hebben zich vooral geinformeerd door naar de televisie te kijken en het online nieuws te lezen.
Kiezers die in 2021 niet stemden of anders stemden maken relatief veel gebruik van social media. Dit kan te maken hebben met hun leeftijd.
Kiezers die in 2021 op een partij hebben gestemd rechts van het midden maken relatief veel gebruik van de geschreven media en gesprekken met anderen om hun stemkeuze te bepalen.

Demografische gegevens van de kiezers

In de onderstaande figuur kijken we naar een aantal kenmerken van de kiezers van de grootste partijen voorafgaand aan de verkiezingen. Wat is hun leeftijd, opleiding en sekse?

Een aantal opvallende punten:

PVV, BBB en SP stemmers zijn vaker praktisch opgeleid, tertwijl kiezers van de PvdD, PvdA/GL en D66 vooral theoretisch opgeleid zijn.
FvD stemmers zijn opvallend vaak man. In iets mindere mate is dit ook het geval voor de VVD stemmers en de Niet stemmers.
De stemmers van de SP, PvdA/GL, D66 en PvdD zijn relatief vaker vrouw.
SP kiezers en PvdA/GL kiezers zijn relatief jong. Kiezers van de SP en BBB zijn relatief ouder. Dit geldt ook voor de niet stemmers.

Demografische gegevens van de PVV kiezers

In onderstaande figuur kijken we in meer detail naar de kiezers die PVV hebben gestemd op 22 november 2023. We hebben hierbij PVV-stemmers onderverdeeld in verschillende groepen: Kiezers die in 2021 op een linkse partij stemden (PvdA/GL, D66, Volt, SP, PvdD, BIJ1, ChristenUnie), kiezers die in 2021 rechts stemden (CDA,VVD, FvD, JA21, BVNL, SGP), trouwe PVV stemmers, kiezers die niet hebben gestemd of anders stemden. Daarnaast hebben we gekeken naar alle kiezers die niet op de PVV stemden. In onderstaande figuur een verdeling van deze groepen kiezers.

PVV stemmers die in 2021 links stemden zijn vooral praktisch opgeleid, meer dan ‘trouwe’ PVV stemmer. Hier lijkt de SP zijn achterban te hebben verloren aan de PVV.

Waarom hebben kiezers op deze partij gestemd?

In onderstaande figuur geven we weer om welke reden kiezers op een partij hebben gestemd. Zij kregen een aantal keuzes voorgelegd en mochten ook zelf iets anders invullen.

De meeste kiezers stellen dat de inhoudelijke overeenstemming met het partijprogramma de reden is om op de partij te stemmen. Dit is vooral het geval bij de kiezers van D66, PvdA en SP het geval. Relatief weinig stemmers van de PVV, NSC en het CDA geven deze reden aan.

PVV stemmers geven relatief veelvuldig aan op de partij te hebben gestemd uit strategische overweging. Om juist een, vermoedelijk rechtse, coalitie mogelijk te maken (12.4%) of juist vanwege een afkeer van een, vermoedelijk linkse, coalitie (13,7%).

Bij de stemmers op PvdA/GL zien we deze overwegingen ook sterker terug dan bij de andere partijen, zij het dat de percentages lager zijn. 12.1% van de kiezers stemden om een, vermoedelijk linkse, coalitie mogelijk te maken op PvdA/GL terwijl 10% van de kiezers aangaf dat ze dit deden om een, vermoedelijk rechtse, coalitie tegen te gaan.

Opvallend is verder dat de lijsttrekker vooral bij de NSC stemmer en de CDA stemmer een grote rol heeft gespeeld. Bijna een derde van de NSC stemmer (30%) stelt dat dit voor hen de reden is geweest om op Omtzigt te stemmen. Voor bijna een kwart van de kiezers op het CDA speelde de kwaliteit van Bontebal een rol bij hun keuze.

De kiezers van partijen ter rechterzijde van het politieke spectrum geven aan dat het optreden van de lijsttrekker tijdens de debatten heeft meegespeeld bij het bepalen van hun keuze. Voor de CDA stemmers is deze overweging het sterkt. 17,5% van de kiezers op het CDA geeft dit als reden aan.

Wat dreef de PVV stem?

In onderstaande figuur kijken we specifiek naar de PVV stemmer. We hebben hierbij PVV-stemmers onderverdeeld in verschillende groepen: Kiezers die in 2021 op een linkse partij stemden (PvdA/GL, D66, Volt, SP, PvdD, BIJ1), kiezers die in 2021 rechts stemden (CDA,VVD, FvD, JA21), trouwe PVV stemmers, kiezers die niet hebben gestemd of anders stemden. Daarnaast hebben we gekeken naar alle kiezers die niet op de PVV stemden.

Het volgende valt op: + PVVers die eerst links stemden noemen heel vaak debat, maar ook afkeur coalitie + PVVers die eerst rechts stemmen hebben vooral strategisch + Beide groepen slechts in minderheid vanwege inhoudelijke standpunten + Bij de categorie ‘Andere redenen’ vinden we vooral een afkeer van de oude politiek terug in de antwoorden, een afrekening met de VVD en mensen die vinden dat Wilders het nu maar een keer moet laten zien.

Emoties

Respondenten konden aangeven welke emotie ze ervaren bij politiek, en van die emoties hoe sterk ze ze ervaren.

Welke emoties hadden de kiezers na de verkiezingen?

Opvallend:

Voor de verkiezingen (zie ons eerdere rapport) ervaarden PVV (en ook FvD) stemmers heel veel wantrouwen, afschuw en woede, en juist geen hoop. Die ervaren wanhoop werd gedeeld door SP stemmers, maar verder hadden centrum en linkse stemmers vooral hoop.
Na de verkiezingen is het beeld totaal anders: Veel PVV, FvD stemmers (en in mindere mate BBB) ervaren juist hoop, opluchting, en zelfs enige enthousiasme en blijheid. Bij linkse stemmers overheerst juist verdriet, angst, en afschuw, en in mindere mate ook boosheid

Als we specifiek kijken waar PVVers vandaan komen: